Toprak kayması diye de adlandırılır. Birçok şekilde heyelan gerçekleşebilir. Doğada; bağımızda, bahçemizde, ormanda, tarlamızda heyelan gözlemlenebilir. Genellikle eğimli arazilerde heyelan gerçekleşir.
Kayan/ akan kütlenin kalınlığı değişir. Heyelanın olduğu kütlenin en yüksek yerine heyelanın tepe noktası, en düşük noktasına da heyelanın topuğu denir. Tepe noktasında, arazide kot düşmesi toprak eksilmesi olacaktır. Topuk noktasında ise heyelanla akan, kayan kütle malzeme birikmesi olacaktır. Tepe ve topuk ortası heyelan kütlesinin en kalın olduğu yerdir. Heyelan kütlesinin kalınlığı 1 metrede olabilir, 10’larca metre de olabilir. Heyelan kütlesinin uzunluğu genişliği de birkaç metreden başlayıp, yüzlerce metreye ulaşabilir. Heyelanlar doğal olarak oluşabildiği gibi farklı şekillerde de oluşabilir. Heyelan oluşabilmesi için bazı şartların bir araya gelmesi gerekir. Zeminde kil, silt, su gibi heyelanı tetikleyici gevşek birimlerin olması gereklidir. Özellikle su drenajı yapılması yüzey çevre ve yağmur sularının araziden hendek, kanal gibi yapılarla uzaklaştırılması heyelanı önlemektedir.
Heyelanlar açık arazide doğada olduğunda insana ve insanların yaptığı yapılara zarar vermez ama söz konusu arazide bina, ev, ahır, köprü, okul, cami gibi sanat yapıları varsa mala ve cana zarar verebilir. Bu sebepten bir araziye yerleşmeden önce yapı yapmadan önce zemin etütlerinin yapılarak heyelan risklerinin de ortaya konması gereklidir. Bu zemin etütleri dikkatli yapılmalı tüm şev stabilite hesapları ortaya konmalıdır. Aksi takdirde durağan haldeki heyelan üzerine gelen yapı yükleri ile harekete geçebilir heyelan oluşabilir. İnşaatların yapım aşamasında temel kazılarında da aynı dikkati göstermek gerekir. Kazı esnasında riskler hesaplanarak iksa tedbirleri alınmalıdır.
Heyelanları tespit etmeye yönelik birtakım mühendislik yöntemler vardır. Bunlardan ucuz ve uygulaması kolay olan jeolojik, jeofizik yöntemlerdir. Arazide sismik kırılma-masw yapılarak gevşek su içeren derinlikler bulunabilir. Sismik hızlar her metre ve santimetre için hesaplanarak kayma düzlemi tespit edilebilir. Bir diğer yöntem ERT dediğimiz elektrik rezisitivite tomografidir. Çok elektrotlu elektrik yöntemidir. En az 24 elektrot kullanılır. Bu elektrot sayısı çoğu zaman 48 dir. Bazan bu sayı 72 olabilir. Derinlik ve yapılan işin hassasiyetine göre elektrot sayısı ve elektrot aralığı artar. Bu yöntemde renkli özdirenç tomografi elde edilir. Bu veri tecrübeli mühendisler tarafından incelenerek heyelan geometrisi oluşturulur. En yaygın kullanılan yöntem ise zemin sondajı yapılmasıdır. Sondaj yönteminde sürekli deney yapılarak ilerlenir ve aynı zamanda numune alınır. Oluşturulan sondaj loğu ile heyelan mekanizması çözülür. Diğer en pahalı ve uzun süreye dayalı yöntem ise inklinometre yöntemidir. Bu yöntemde açılan sondaj kuyusu içerisine özel üretilmiş plastik boru yerleştirilir. Bu boru kanallıdır. Cihaz indirilerek metre, metre kaydedilir. Haftalık ya da aylık periyotlarla ölçüm yapılarak kayma noktaları tespit edilir.
Sonuç olarak heyelan konusu insan oğlunun başına gelebilecek doğa ve suni afetlerden biridir. Yerleşilecek ve yapı yapılacak alanlarda heyelan araştırmaları titizlikle yapılmalıdır.
